Sürdürülebilirlik Bağlantılı Türev Ürünler
Giriş
Sürdürülebilirlik bağlantılı türev ürün işlemleri, sürdürülebilirlik ile bağlantılı şekilde değişiklik gösterecek bir nakit akışının türev ürünlere yerleştirilmesi anlamına gelir ve kurumların çevresel, sosyal ve yönetişim (ÇSY) hedeflerine uyumu belirli performans göstergeleri kullanılarak izlenir. Avrupa Sermaye Piyasası Enstitüsü (ECMI) ve Avrupa Politika Çalışmaları Merkezi (CEPS) 2020 yılında yayınladıkları ortak çalışmada, daha sürdürülebilir bir küresel ekonomiye geçiş için sürdürülebilir türev ürünlerinin önemini vurgular ve Sürdürülebilir Finans Eylem Planı’nın (SF Action Plan)[1] üç ana hedefine ulaşılmasında önemli rol oynadığını belirtir. Bunun nedenleri arasında türevlerin, sermayenin sürdürülebilir yatırımlara yönlendirilmesine hizmet edebileceği; kurumların ÇSY faktörleriyle ilgili risklerden korunmasına yardımcı olabileceği; şeffaflığı, fiyat tespiti ve piyasa verimliliğini kolaylaştırması sayılır.[2]
Sürdürülebilirlik Bağlantılı Türev Ürün ve İşlemler
Swap ve Forward İşlemleri
Faiz swap işlemi, iki taraf arasında belirli bir anapara üzerinden işletilecek faiz ödemelerinin belirli dönemlerde değiştirilmesine ilişkin yapılan anlaşmadır. Genellikle taraflardan biri sabit faiz oranı üzerinden diğeri değişken faiz oranı üzerinden ödeme yapar. Faiz swap sözleşmelerinin amacı tarafların borçlanma maliyetlerini düşürmesi veya beklenen gelir ile faiz ödemelerinin eşleştirilmesidir.[3] International Swaps and Derivatives Association, Inc (ISDA) tarafından 2021 yılında yayınlanan raporda (Rapor),[4] sürdürülebilirlik bağlantı faiz swap işlemlerinde ilgili tarafın önceden kararlaştırılmış bazı ÇSY hedeflerini tutturması halinde ödemelerinde indirim yapılacağı belirtilir. Bununla birlikte, kuruluş ÇSY hedeflerini karşılayamazsa, iklim eylemi sürdürülebilirlik projelerini destekleyerek bunu telafi etmek zorunda kalabilir. Rapor’da yer verilen sürdürülebilirlik bağlantılı faiz swap işlem örneklerine bakıldığında, borçlular tarafından belirli ÇSY hedefleri tutturulduğu takdirde imtiyazlı faiz oranı ödendiği görülür. Bazı ÇSY hedefleri belirli kurumlardan alınacak puanlama ile ölçülürken, üçüncü taraf çevresel değerlendirme kuruluşundan alınacak sertifikalar da ölçüm yolu olarak belirlenebilir. Hedeflerde başarısız olunması halinde imtiyazlı faiz oranları, piyasa normali olan faiz oranına dönüşür.[5]
Forward işlemleri, tarafların ileri bir tarihte gerçekleşecek bir alım-satım sözleşmesinin fiyatı dahil tüm unsurlarının önceden taraflarca belirlendiği, ifanın ise sözleşmede kararlaştırılan ileri bir tarihte gerçekleştiği işlemlerdir.[6] Uluslararası piyasalarda gerçekleştirilen sürdürülebilirlik bağlantılı forward işlemlerine bakıldığında, türev işlem sözleşmesinde taraflar arasında önceden belirlenen ÇSY hedeflerine ulaşıldığında ödeme tarihi geldiğinde önceden belirlenen fiyatta bir indirim sağlandığı veya belirlenen sürdürülebilirlik kriterlerine ulaşılamadığında ilgili tarafın önceden belirlenen bir tutarı sözleşmede belirlenen sivil toplum örgütüne ödemekle yükümlü olacağı gibi hükümler görülür.
Kredi risk swap işlemleri, borçluların kredileri altında temerrüt risklerinden korunmak amacıyla kullanılan ürünlerdir. Bu işlemlerde, borçlunun belirli yükümlülüklerinde temerrüde düşmesi halinde işlemin karşı tarafı belirli bir tutar ödemeyi taahhüt eder. Kredi risk swap işlemlerinde ÇSY kriterleri, iklim değişikliği veya diğer çevresel faktörler ile ileride oluşması muhtemel zararlara karşı korunmak için veya piyasadaki sürdürülebilirlik bağlantılı kredilerin veya tahvillerin piyasa değerlerindeki değişimlere karşı korunma amaçlı kullanılabilir.[7]
Teşkilatlandırılmış Piyasada İşlem Gören Türev Ürünler
Futures sözleşmeleri ve bazı opsiyon sözleşmeleri teşkilatlandırılmış piyasalarda işlem görebilen türev ürünlerdir. ÇSY stratejilerine sermaye aktarılmasının artması ile Eurex, Intercontinental Exchange (ICE), CME Group, Nasdaq, Chicago Board Options Exchange (CBOE), Euronext ve Japan Exchange Group gibi küresel borsaların yakın zamanda ÇSY ölçütlerine bağlı bir dizi yeni hisse senedi endeksi vadeli işlem ve opsiyon sözleşmesi başlattığı görülür.[8]
Emisyon Ticareti
Emisyon ticareti sistemi, belirli tesislerin sera gazı emisyonlarına bir üst sınır getirir ve bu sınırlar zamanla azaltılır. Piyasa aktörleri karbon salım haklarını dayanak göstererek türev araçlar kullanabilir. Bu ürünler daha çok opsiyon ve futures ürünleri olarak ortaya çıkar ve Intercontinental Exchange (ICE), CME Group, Nasdaq gibi bazı teşkilatlandırılmış piyasalarda karbon salım türev ürün sözleşmelerine yer verildiği görülür.[9] Benzer şekilde yenilenebilir enerji sertifikalarına dayalı futures ve spot piyasalarda çeşitli ürünler vardır. Bazı teşkilatlandırılmış piyasalar buna ilişkin sözleşmelere yer verir.[10]
Sürdürülebilirlik Kriterlerinin Belirlenmesi
Sürdürülebilirlik performans hedeflerinin kapsamı, zaman çizelgesi, referans noktası ve hesaplama metodolojisi net bir şekilde sözleşmelerde belirtilmelidir. Hedef kriterlerine ilişkin hesaplamaların herhangi bir nedenle yapılamaması halleri için uygun önlemler alınmalı ve beklenmeyen olaylara karşı esneklik sağlanmalıdır. ESG hedeflerinin başarılmaması veya başarılması durumunda ortaya çıkacak ekonomik etkiler açık bir şekilde sözleşmede belirtilmelidir.[11]
Performans kriterleri, ölçülebilir ve objektif olmalıdır. Kriterlerin ölçülebilir olmasını sağlamanın bir yolu, global, bölgesel, yerel endüstri standartlarının referans alınmasıdır.[12] Karşı tarafın ilgili hedef kriterlerini belirlenen zaman dilimlerinde karşılayıp karşılamadığının doğrulanması bağımsız bir üçüncü taraf tarafından yapılabilir. Kriterlerin güvenilir ve etkili olmasını sağlamak, yeşil aklama riskiyle başa çıkmak ve bu pazarın gelişmesini teşvik etmek için önemlidir.
Sürdürülebilir Türev Ürünlere ilişkin Hukuki Düzenlemeler
ISDA tarafından yayınlanan sürdürülebilirlik bağlantılı türev ürünlerde mevzuata ilişkin değerlendirmeler yazısında,[13] performans kriterleri ile bunların nakit akışına etkisinin türev işleme gömülü olması halleri (Birinci Kategori) ve performans kriterleri ile buna ilişkin nakit akışının ayrı bir sözleşme ile düzenlediği haller (İkinci Kategori) ayrı ayrı incelenir. Birinci Kategori işlemlere örnek olarak, performans kriterleri karşılandıkça ilave ödeme veya imtiyazlı kur oranı veren çapraz döviz swap işlemi gösterilir. İkinci Kategori işlemlere örnek olarak türev araçlara ilişkin sözleşme ile performans kriterlerine ilişkin ticari anlaşmanın ayrı ayrı imzalandığı ve performans kriterlilerinin karşılanması halinde türev ürün ödemelerinde indirim yapılmasını konu alan sözleşmeler gösterilir.[14]
Bu ayrımın önemi, sürdürülebilirlik bağlantılı türev ürünlerin ilgili ülkelerin mevzuatında tanımlanan türev işlem tanımlarına girip girmediği tespit ederken ortaya çıkar. Taraflar arasında imzalanan bu anlaşmalara türev ürünlere uygulanabilir mevzuat hükümlerinin uygulanıp uygulanmayacağı anlaşılır.
Türk hukukunda türev araçlar, 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu’nda (SerPK) tanımlandığı üzere; i) menkul kıymetleri satın alma veya satma veya birbirleri ile değiştirme hakkı veren türev araçları, ii) değeri, bir menkul kıymet fiyatına veya getirisine; bir döviz fiyatına veya fiyat değişikliğine; faiz oranına veya orandaki değişikliğe; bir kıymetli maden veya kıymetli taş fiyatına veya fiyat değişikliğine; bir mal fiyatına veya fiyat değişikliğine; Sermaye Piyasası Kurulu’nca uygun görülen kurumlarca yayınlanan istatistiklere veya bunlardaki değişikliğe; kredi riski transferi sağlayan, enerji fiyatları ve iklim değişkenleri gibi ölçüm değerleri olan ve bu sayılanlardan oluşturulan bir endeks seviyesine veya seviyedeki değişikliğe bağlı olan türev araçları, bu araçların türevlerini ve sayılan dayanak varlıkları birbirleri ile değiştirme hakkı veren türevleri, iii) döviz ve kıymetli madenler ile Sermaye Piyasası Kurulu’nca belirlenecek diğer varlıklar üzerine yapılacak kaldıraçlı işlemleri kapsar. Türev işlemler forward, swap ve opsiyon türleri olabileceği gibi bunların kombinasyonlarından oluşacak egzotik ürünler de olabilir.
SerPK’da yer alan tanım dikkate alındığında, Birinci Kategori işlemlerin, performans kriterlerinin bağlantılı nakit akışlarının dahil edildiği türev araçlar arasında olduğu ve muhtemelen yürürlükteki tüm türev düzenlemelerine tabi olmaya devam edeceği düşünülür. İkinci Kategori işlemlerde ise performans kriterleri ayrı bir anlaşma ile sözleşme kapsamına dahil edildiği için bu ticari anlaşmaların türev araç tanımına girip girmediği ayrıca değerlendirilmelidir. SerPK’da türev araçların, iklim değişkenleri gibi ölçüm değerleri olan ve bu sayılanlardan oluşturulan bir endeks seviyesine veya seviyedeki değişikliğe bağlı olan türev araçları da kapsayacak şekilde geniş tanımlandığı görülür. Bu kapsamda, taraflar arasında performans kriterlerine ilişkin yapılan anlaşmaların türev ürünlere uygulanacak mevzuat kapsamında değerlendirilmesi mümkün olabilir. Bununla birlikte, tarafların ticari anlaşmasında yer alan hükümler çerçevesinde her işlem özelinde bir değerlendirme yapılmalı ve SerPK’daki kriterlerin sağlanıp sağlanmadığı her işlem özelinde değerlendirilmelidir.
Sürdürülebilir türev araçların düzenlenmesine ilişkin yakın zamandaki bir gelişme, ISDA’nın 2024 yılı Ocak ayında sürdürülebilirlik bağlantılı türev işlemleri müzakere için standartlaştırılmış taslaklar yayınlamasıdır. ISDA kütüphanesine eklenen sürdürülebilirlik bağlantılı türev ürün tanımları ile sürdürülebilirlik performansına ilişkin hangi kriterlerin sunulması gerektiği, ilgili ÇSY hedeflerine ulaşılıp ulaşılmadığına bağlı olarak nakit akışı mekanizmaları ve pazar bozulması hallerine ilişkin tarafların seçeneklerine ilişkin çeşitli alanlarda standart taslaklar yaratıldı.
Sonuç
Her ne kadar sürdürülebilir türev ürün işlemleri zamanla artsa ve konuya ilişkin kütüphane genişlese de bu konuda piyasa aktörlerinin, otoritelerin, mevzuat hükümlerinin gelişmesi gerekir. Piyasa katılımcıları, bu alanda imzalayacakları sözleşmelerde hükümlerin açık ve anlaşılır olmasını sağlamalıdır, sözleşmelerine objektif ölçümler ile doğrulanabilir hedef kriterleri koymalıdır.
- Avrupa Komisyon (European Commision) 2018 yılı mart ayında Avrupa Birliği Sürdürülebilir Finans Eylem Planı’nı (EU Sustainable Finance (SF) Action Plan) açıkladı. Avrupa Birliği SF Eylem Planı, Paris Anlaşması kapsamındaki iklim ve enerji taahhütlerine ulaşmayı destekler niteliktedir ve sermaye akışının Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’ni (UN SDGs) sağlamaya yöneltmek ve iklim değişikliğinden kaynaklanan finansal riskleri azaltmayı amaçlar.
- The European Capital Markets Institute and Centre for European Policy Studies: Derivatives in Sustainable Finance, Enabling the Green Transition; Brüksel, 2020.
- Harding, Paul C.: Mastering ISDA Agreements (1992 and 2002); 3. Bası, Edinburgh, Perason Education Limited, 2010 s.4.
- ISDA; Overview of ESG-related Derivatives Products and Transactions, January 2021.
- ISDA; Overview of ESG-related Derivatives Products and Transactions, s.4.
- Şenol, Ömer F.; Hukuki Açıdan Bankaların Tezgahüstü Piyasada Taraf Olduğu Türev işlemler, İstanbul, On İki Levha Yayıncılık, Ekim 2017, s. 31.
- ISDA; Overview of ESG-related Derivatives Products and Transactions, s.7.
- ISDA; Overview of ESG-related Derivatives Products and Transactions, s.8.
- ISDA; Overview of ESG-related Derivatives Products and Transactions, s.10.
- ISDA; Overview of ESG-related Derivatives Products and Transactions, s.11-15.
- ISDA; Sustainability-linked Derivatives: KPI Guideline, Eylül 2021, s. 9.
- ISDA; Sustainability-linked Derivatives: KPI Guideline, Eylül 2021, s. 9.
- ISDA; Regulatory Consideration for Sustanaibility Linked Derivatives, Aralık 2021.
- ISDA; Regulatory Consideration for Sustainability Linked Derivatives, s. 5.
Bu makalenin tüm hakları saklıdır. Kaynak gösterilmeksizin veya Erdem & Erdem’in yazılı izni alınmaksızın bu makale kullanılamaz, çoğaltılamaz, kopyalanamaz, yayımlanamaz, dağıtılamaz veya başka bir suretle yayılamaz. Kaynak gösterilmeksizin veya Erdem & Erdem’in yazılı izni alınmaksızın oluşturulan içerikler takip edilmekte olup, hak ihlalinin tespiti halinde yasal yollara başvurulacaktır.
Diğer İçerikler
Finans ve hukukun karmaşık ağında, ABD Temyiz Mahkemesi İkinci Dairesi’nin Kirschner v. JP Morgan Chase Bank, N.A. ("Kirschner Kararı") kararı, uluslararası bankacılık düzenlemeleri ile menkul kıymetler hukukunun kesiştiği noktada durur ve sendikasyon kredisi işlemlerinin mekaniğini düzenleyen yasal...
Türk Ticaret Kanunu’nda (TTK), anonim ortaklıkların teminat, rehin, ipotek vermesi ve kefil olması (TRİK) bakımından izlemeleri gereken özel bir usul yer almaz. TRİK tesis edilmesine ilişkin işlemler genel hükümlerdeki yetki kurallarına göre belirlenir. Bununla birlikte halka açık şirketlerin faaliyetleri esnasında...
Şirketlerin finansman ihtiyacı ve kurumsallaşma istekleri doğrultusunda halka arz edilen şirket sayısı Türkiye genelinde artış eğilimi göstermektedir. Sermaye Piyasası Kurulu’nun internet sitesinde yayınladığı ilk halka arzlara ilişkin veriler incelendiğinde 2022 yılında 35; 2023 yılında ise Eylül ayı itibariyle 39 adet...
Halka açık olmayan anonim şirketlerin borsanın girişim sermayesi pazarında (“GSP”) işlem görmek üzere sermaye artırımı yoluyla ihraç edilecek paylarının halka arz edilmeksizin nitelikli yatırımcılara satışı Payları Girişim Sermayesi Pazarı’nda İşlem Görecek Ortaklıklara İlişkin Esaslar Tebliği (II-16.3) (“Tebliğ”) ile...
İsviçre Finansal Piyasalar Denetleme Kurumu (“FINMA”), 19 Mart 2023 tarihli kararı ile Credit Suisse’in UBS Group AG (“UBS”) ile birleşmesini onaylarken aynı zamanda Credit Suisse’in ihraç ettiği, toplam değeri yaklaşık 17 milyar İsviçre Frangı’nı bulan ve AT1 olarak anılan ilave ana sermaye tahvillerinin kayıtlardan...
Uzun zamandır beklenen Sermaye Piyasası Kurulu’nun (“Kurul”) III – 35/A.2 seri numaralı Kitle Fonlaması Tebliği (“Tebliğ”), 27 Ekim 2021 tarihli ve 31641 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girdi...
Günümüzün önemli yapılandırılmış finansman ürünlerinden biri olan ipotek teminatlı menkul kıymetler, temelini 18.yüzyıl Prusya’sının Pfandbrief’inden alır. Yedi Yıl Savaşı’nın ardından Kral II. Friedrich, mali gücü savaşlar sonucunda yıpranmış toprak sahibi soyluların malvarlıklarındaki likiditeyi artırmak amacı ile...